Rozporządzenia na wypadek śmierci. Jakie są rodzaje testamentów i zasady ich sporządzania?
Dodano: 14 lutego 2019
Rozpoczynając wywody na temat dziedziczenia testamentowego na wstępie należy zaznaczyć, że po śmierci danej osoby (spadkodawcy), każdorazowo istnieje konieczność przeprowadzenia postępowania spadkowego i ustalenia kręgu spadkobierców, aby możliwy był np. podział majątku spadkodawcy, uzgodnienie treści księgi wieczystej i wpisanie spadkobierców jako nowych właścicieli nieruchomości itp. Co do zasady, dziedziczenie na podstawie sporządzonego testamentu ma zawsze pierwszeństwo przed tzw. dziedziczeniem ustawowym, które następuje dopiero w chwili, kiedy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu, lub np. kiedy testament okazał się z jakiegoś powodu nieważny. Sporządzenie testamentu jest o tyle ważne, że pozwala uregulować kolejność i zasady dziedziczenia wedle woli spadkodawcy. Z kolei dziedziczenie ustawowe jest zawsze ściśle określone przepisami kodeksu cywilnego i sztywno decyduje o tym, kto i w jakiej części dziedziczy spadek.
Ogólne zasady wynikające z księgi czwartej Kodeksu cywilnego mówią o tym, że testament jest jedynym sposobem na rozporządzenie majątkiem na wypadek swojej śmierci. Należy podkreślić, że testament może zawierać rozporządzenie tylko jednego spadkobiercy, który dodatkowo musi posiadać pełną zdolność do czynności prawnych. Jednocześnie samego sporządzenia testamentu i podjęcia decyzji co w nim zostanie zawarte nie należy się obawiać, gdyż nic nie stoi na przeszkodzie aby w przyszłości zmienić zapisy testamentu, lub nawet w całości go odwołać.
Przechodząc do meritum wskazać należy na poszczególne rodzaje testamentów, wraz z ich krótkim omówieniem (w kwestii szczegółowych unormowań zob. art. 949 i n. Kodeksu cywilnego). Wyróżnia się:
a) testament własnoręczny – sporządzany samodzielnie przez spadkodawcę. Powinien zostać w całości spisany pismem odręcznym, opatrzony wyraźnym podpisem i datą jego sporządzenia. Brak wyraźnej daty nie wyłącza jego ważności, o ile brak ten nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do jego treści, oraz ewentualnego wzajemnego stosunku kilku testamentów względem siebie.
b) testament notarialny – sporządzany w formie aktu notarialnego przed notariuszem. Jest to forma powszechnie uważana za najbezpieczniejszą i rodzącą najmniej wątpliwości interpretacyjnych co do rzeczywistej woli spadkodawcy w czasie postępowania spadkowego.
c) testament allograficzny – sporządzany przez spadkodawcę w formie ustnej przed wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta), starostą, marszałkiem województwa, sekretarzem powiatu albo gminy lub kierownikiem urzędu stanu cywilnego, przy jednoczesnej obecności dwóch świadków. Uznanie takiego testamentu za ważny wymaga następnie sporządzenia protokołu i jego podpisania przez ww. osoby uczestniczące w czynności. Testament allograficzny wbrew pozorom stanowi stosunkowo rzadko spotykaną formę testamentu.
d) testament ustny – sporządzany przez spadkodawcę w formie ustnej w obecności co najmniej trzech świadków. Przesłanką skorzystania z takiej formy sporządzenia testamentu jest obawa rychłej śmierci spadkodawcy lub inne wyjątkowe okoliczności, przez które zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Treść takiego testamentu powinna zostać następnie potwierdzona stosownymi oświadczeniami świadków, lub poprzez złożenie zgodnych zeznań przez świadków w sądzie w określonym przez przepisy terminie.
e) testament podróżny – sporządzany przez spadkodawcę w formie ustnej w czasie podróży polskim statkiem morskim lub powietrznym, przed dowódcą lub zastępcą tej jednostki, przy jednoczesnej obecności dwóch świadków. Następnie konieczne jest spisanie ostatniej woli spadkodawcy i podpisanie oświadczenia przez wszystkie ww. osoby. Gdyby dochowanie tych wymagań okazało się niemożliwe, należy sporządzić testament ustny.
f) testament wojskowy – może być sporządzony tylko w czasie mobilizacji, wojny, lub podczas przebywania w niewoli. Szczegółowe zasady sporządzania takiego testamentu i jego możliwych form zawarte są w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej. Generalnie można przyjąć, że prawo sporządzenia takiego testamentu przysługuje co do zasady żołnierzom i osobom związanym ze Służbami Zbrojnymi, a w wyjątkowych sytuacjach także osobom cywilnym będącym na obszarze znajdującym się pod zarządem wojskowym. Wymagania do sporządzenia testamentu wojskowego są pochodną wymagań testamentów ustnych i allograficznych.
Należy podkreślić, że testament własnoręczny, notarialny i allograficzny uznawane są za testamenty zwykłe, natomiast testament ustny, podróżny i wojskowy uznawane są za testamenty szczególne. Zgodnie z art. 955 Kodeksu cywilnego testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego. Jeśli natomiast chodzi o osoby świadków, których obecność jest wymagana do sporządzenia niektórych testamentów, to powinny to być osoby trzecie nie będące najbliższą rodziną spadkodawcy, dla których jednocześnie nie została w testamencie przewidziana jakakolwiek korzyść (aby testament był w całości ważny).
Na zakończenie wypada także krótko wskazać, kiedy testament może okazać się nieważny. Mianowicie, stanie się tak w przypadku gdyby został sporządzony przez spadkodawcę w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji, tudzież pod wpływem groźby lub pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca był świadomy błędu to nie sporządziłby testamentu o takiej, a nie innej treści.
W przypadku jakichkolwiek wątpliwości co do treści lub formy testamentu, tudzież jakichkolwiek problemów związanych z jego sporządzeniem, być może warto rozważyć udanie się do notariusza jeżeli w danym przypadku istnieje taka możliwość. Jak wskazano to powyżej, rozporządzenie na wypadek śmierci złożone w formie aktu notarialnego jest powszechnie uważane za najbardziej pewną formę złożenia tego typu oświadczenia, obarczoną stosunkowo niewielką możliwością popełnienia jakiegokolwiek błędu. Nierzadko zdarza się przecież, że spadkodawca w swojej ostatniej woli przykładowo niezbyt precyzyjnie określa, kogo czyni swoim spadkobiercą, a kogo tzw. zapisobiercą. Z punktu widzenia prawnego jest to natomiast diametralna różnica, jednakże wyjaśnienie tych rozbieżności to już temat na osobny wpis.
Autor: Kamil Marcol, radca prawny
