Koronawirus, a stan nadzwyczajny oraz sytuacja prawna obywatela

Dodano: 31 marca 2020

W obecnej sytuacji związanej z zagrożeniem epidemiologicznym dotyczącym wirusa
SARS-CoV-2 (tzw. „koronawriusa”) coraz częściej pojawiają się głosy jakoby zasadnym powinno być wprowadzenie przez Rząd RP stanu nadzwyczajnego, który zwiększy możliwość skutecznego zwalczenia tejże epidemii. Tymczasem duża część społeczeństwa nie posiada wiedzy na temat zasad, trybu oraz konsekwencji wprowadzenia stanu nadzwyczajnego, albowiem są to sytuacje niezwykle rzadkie oraz jak sama nazwa wskazuje „nadzwyczajne”. Dlatego też istnieje potrzeba przybliżenia obywatelom tego pojęcia w sposób możliwie najprostszy. Należy wskazać, że w polskim systemie prawnym stany nadzwyczajne reguluje Rozdział XI Konstytucji RP, który rozróżnia ich trzy rodzaje: stan wojenny (art. 229), stan wyjątkowy (art. 230) oraz stan klęski żywiołowej (art. 232). Z tych trzech stanów nadzwyczajnych, obecna sytuacja epidemiologiczna mogłaby ewentualnie uzasadniać wprowadzenie stanu klęski żywiołowej.

Przepis art. 232 Konstytucji RP stanowi, iż: „W celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia Rada Ministrów może wprowadzić na czas oznaczony, nie dłuższy niż 30 dni, stan klęski żywiołowej na części albo na całym terytorium państwa. Przedłużenie tego stanu może nastąpić za zgodą Sejmu.” Dodatkowo, szczegółowy tryb wprowadzenia i zniesienia stanu klęski żywiołowej, a także zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu klęski żywiołowej określa ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (tekst jedn. Dz. U. z 2017 r., poz. 1897). Zgodnie z definicją legalną zawartą w art. 3 ust. 1 pkt 2 przez „katastrofę naturalną” rozumie się: „zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi albo też działanie innego żywiołu”. W związku z powyższym podnieść trzeba, że masowe występowanie chorób zakaźnych u ludzi może (choć nie musi) stanowić podstawę wprowadzenia stanu klęski żywiołowej.

Ustawa o stanie klęski żywiołowej określa następujące, najbardziej istotne zasady oraz tryb wprowadzenia tego stanu, tj. m.in.:

1. może być wprowadzony na obszarze, na którym wystąpiła klęska żywiołowa, a także na obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić skutki tej klęski;

• wprowadza się na czas oznaczony, niezbędny dla zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia, nie dłuższy niż 30 dni;
• wprowadza Rada Ministrów w drodze rozporządzenia, z własnej inicjatywy lub na wniosek właściwego wojewody; rozporządzenie to określa przyczyny, datę wprowadzenia oraz obszar i czas trwania stanu klęski żywiołowej, a także, w zakresie dopuszczonym niniejszą ustawą, rodzaje niezbędnych ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela; redaktorzy naczelni dzienników oraz nadawcy programów radiowych i telewizyjnych są obowiązani do niezwłocznego, nieodpłatnego podania do publicznej wiadomości rozporządzenia Rady Ministrów o wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej, przekazanego im przez wojewodę właściwego ze względu na siedzibę redakcji lub nadawcy;
• może zostać przedłużony na czas oznaczony, w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, po wyrażeniu przez Sejm zgody na to przedłużenie;
• w czasie stanu klęski żywiołowej, jeżeli użycie innych sił i środków jest niemożliwe lub niewystarczające, Minister Obrony Narodowej może przekazać do dyspozycji wojewody, na którego obszarze działania występuje klęska żywiołowa, pododdziały lub oddziały Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, wraz ze skierowaniem ich do wykonywania zadań związanych z zapobieżeniem skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięciem;
• mogą zostać wprowadzone ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela zamieszkałych lub czasowo przebywających na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej oraz odpowiednio osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, mających siedzibę lub prowadzących działalność na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej;

Z punktu widzenia obywatela RP najbardziej istotne znaczenie ma kwestia możliwości ograniczenia jego praw i wolności oraz konsekwencji jakie są z tym związane, dlatego szczególnego omówienia wymaga właśnie ten aspekt.

            Po pierwsze, zakres ograniczeń praw i wolności jednostki w trakcie stanu klęski żywiołowej ujęty została w art. 233 ust. 3 Konstytucji RP. Zgodnie z nim w czasie klęski żywiołowej można ograniczać: wolność działalności gospodarczej, wolność osobistą, nienaruszalność mieszkania, wolność poruszania się i pobytu na terytorium RP, prawo do strajku, prawo własności, wolność pracy, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prawo do wypoczynku.

Po drugie, katalog ograniczeń praw i wolności człowieka i obywatela został w sposób wyczerpujący przedstawiony w art. 21 ustawy o stanie klęski żywiołowej. Z uwagi na to, iż katalog ten jest bardzo obszerny, przykładowo wymienić należy ograniczenia, które wydają się najbardziej znaczące dla obywatela, tj. m.in.:

• zawieszenie działalności określonych przedsiębiorców,
• nakaz lub zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju,
• obowiązek poddania się kwarantannie,
• nakaz lub zakaz przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach,
• całkowita lub częściowa reglamentacja zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły
• zakaz okresowego podwyższania cen na towary lub usługi określonego rodzaju czy nakaz stosowania cen ustalonych na towary lub usługi mające podstawowe znaczenie dla kosztów utrzymania konsumentów,
• zakaz organizowania lub przeprowadzania imprez masowych,
• nakaz lub zakaz określonego sposobu przemieszczania się.

Ograniczenia wolności i praw jednostki podczas stanu klęski żywiołowej, są wprowadzane przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) i starostę albo odpowiedniego pełnomocnika, w drodze zarządzenia albo decyzji, albo wojewodę (pełnomocnika) w drodze rozporządzenia albo decyzji. Ograniczenie może odbyć się tylko w granicach określonych w rozporządzeniu Rady Ministrów, które wprowadza stan klęski żywiołowej.

Jednocześnie, co istotne, ustawa o stanie klęski żywiołowej przewiduje konsekwencje prawnokarne w przypadku naruszenia zakazów lub obowiązków wprowadzonych w trakcie trwania tego stanu, w postaci kary grzywny lub aresztu. Rozpoznawanie spraw dotyczących tych naruszeń, następuje w trybie przepisów o postępowaniu w sprawach o wykroczenia w postępowaniu przyśpieszonym.

Reasumując, wskazać trzeba również, że podstawową i ogólną przesłankę wprowadzenia któregokolwiek stanu nadzwyczajnego określa przepis art. 228 ust. 1 Konstytucji RP, tj.: „w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające”. W związku z powyższym podkreślić trzeba, że nie każda sytuacja związana z wystąpieniem epidemii choroby zakaźnej uzasadnia wprowadzenie stanu nadzwyczajnego w postaci stanu klęski żywiołowej, zaś decyzja w tym zakresie podejmowana jest w odniesieniu do konkretnego przypadku wówczas, gdy podejmowane przez Rząd zwykłe środki konstytucyjne będą okazywały się niewystarczające.

Autor: radca prawny Mirela Korsak-Koledzińska