Zachowek- czym jest i komu przysługuje?

Dodano: 30 czerwca 2020

Instytucja zachowku została uregulowana w polskim ustawodawstwie a dokładnie w księdze czwartej kodeksu cywilnego. Zachowek jest rodzajem uprawnienia przysługującego osobom najbliższym spadkodawcy, które zostały pominięte w napisanym za życia testamencie. Krąg osób najbliższych, którym przysługuje roszczenie o zachowek, został uregulowany w art. 991 §1 k.c. i należą do nich: zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku, gdyby nie został sporządzony testament oraz nie zostali wydziedziczeni za życia spadkodawcy. Wysokość należnego zachowku uzależniona jest od spełnienia poniższych przesłanek:

  1. 2/3 wartości udziału spadkowego będzie przysługiwało uprawnionemu, który jest trwale niezdolny do pracy albo  zstępny uprawniony jest małoletni
  2. 1/2 wartości udziału spadkowego będzie przysługiwała każdemu innemu uprawnionemu.

Istotę zachowku najlepiej zobrazuje poniższy przykład:

Jan Kowalski za życia sporządził testament, w którym jako spadkobiercę powołał jedynie swojego syna. W skład spadku wchodziła jedynie zabudowana nieruchomość, której wartość na dzień ustalania zachowku wynosiła 600.000 zł. Jan Kowalski był wdowcem oraz jedynym właścicielem nieruchomości. Córka Jana Kowalskiego, która jest drugim dzieckiem Jana Kowalskiego poczuła się dotknięta faktem pominięcia jej w testamencie. Córka Jana Kowalskiego będzie mogła dochodzić od swojego brata zachowku. Gdyby testamentu nie było w pierwszej kolejności – na podstawie dziedziczenia ustawowego – do spadku powołani byliby syn Jana Kowalskiego oraz jego córka. Każde z nich odziedziczyłby spadek w 1/2 wartości spadku tj. w przedstawionej sytuacji każde otrzymałoby 300.000 zł. Córka Jana Kowalskiego nie jest trwale niezdolna do pracy oraz ukończyła 18 rok życia. Z uwagi na te cechy  córce Jana Kowalskiego przysługuje prawo do dochodzenia tytułem zachowku 1/2 kwoty, którą otrzymałaby, gdyby dziedziczyła na podstawie ustawy, tj. 150.000 zł.

Powyższe obrazuje przykład instytucji zachowku w bardzo prostym stanie faktycznym. Na zmianę okoliczności będących podstawą  obliczenia wartościzachowku wpływają jednak również inne czynniki takie jak: np. kwestia dokonania ewentualnych darowizn za życia spadkodawcy czy też ewentualne koszty wychowania oraz wykształcenia zstępnych. Warto w tym miejscu również wskazać, że roszczenie o zachowek przysługuje uprawnionemu również wtedy, gdy co prawda nie został sporządzony testament, ale spadkodawca rozporządził za życia swoim majątkiem w postaci darowizn w taki sposób, że wyczerpały one tak naprawdę cały spadek. Jest to jednak temat na oddzielny artykuł.

Celem instytucji zachowku  jest zapewnienie ochrony interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Ustawodawca jednak przewidział możliwość pozbawienia osób bliskich określonych w 991 § 1 k.c. prawa do zachowku, która potocznie nazywana jest wydziedziczeniem. Aby spadkodawca mógł wydziedziczyć skutecznie uprawnionego do zachowku musi nastąpić jedna z poniższych przesłanek:

  1. uprawniony wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
  2. uprawniony dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
  3. uprawniony uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przy spełnieniu jednej z powyższych przesłanek spadkodawca może za życia wydziedziczyć w testamencie osoby uprawnione do zachowku. Jeżeli jednak uprawniony nie zostanie wydziedziczony może dochodzić zachowku na drodze cywilnoprawnej poprzez złożenie pozwu przed sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część tj. np. w którym położona jest nieruchomość, wchodząca w skład spadku.

Podsumowując powyższe rozważania wskazać należy, że roszczenie jest rodzajem ochrony osób najbliższych spadkodawcy. Jak słusznie wskazał Sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 30 maja 2019 r. sygn. I ACa794/18 „Instytucja zachowku służy do ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy przed skutkami dokonywanych przez niego rozporządzeń (zarówno w ramach swobody testowania, jak i wynikających z poczynionych za życia darowizn). Przez zachowek ustawodawca ogranicza zatem swobodę testowania (dysponowania majątkiem na wypadek śmierci). Wskazuje się, że ustawa w ten sposób zmierza do realizacji wartości jakimi są ochrona (dobro) rodziny. Zachowek ma na celu ograniczenie możliwości dysponowania majątkiem właśnie w celu ochrony przed “arbitralnością” decyzji spadkodawcy i ma służyć urzeczywistnieniu sprawiedliwego podziału schedy spadkowej przy uwzględnieniu uzasadnionych zdaniem ustawodawcy praw najbliższych.” Powyższe potwierdza, że ustawodawca zapewnił osobom najbliższym spadkodawcy swoistą ochronę w postaci roszczenia, którego mogą dochodzić od osoby dziedziczącej spadek w drodze testamentu. Należy jednak pamiętać, że roszczenie to jak każde roszczenie majątkowe ulega przedawnieniu. Roszczenie to przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia ogłoszenia testamentu. Konsekwencją powyższego jest fakt, że po upływie tego pięcioletniego terminu uprawniony do zachowku co prawda może dochodzić swojego roszczenia, jednak osoba, przeciwko której toczy się postępowanie, może podnieść skuteczny zarzut przedawnienia roszczenia, który może być podstawą oddalenia powództwa o zachowek.


Do pobrania: POZEW O ZACHOWEK


apl. radc. Monika Bark


A- A A+
A A A