Omówienie wniosku o pozbawienia władzy rodzicielskiej

Dodano: 18 stycznia 2021

Z racji roli w społeczeństwie i powagi instytucji rodziny oraz po prostu rozwoju fizycznego i emocjonalnego osoby małoletniej, rodzice mają obowiązek opiekować się i wychowywać swoje dzieci, co najmniej do czasu osiągnięcia przez nie pełnoletności. W wyjątkowych sytuacjach, m.in. gdy dziecko posiada niepełnosprawność lub też chce kontynuować swoją edukację, pomimo wejścia przez nie w dorosłość, szeroko rozumiany obowiązek wychowawczy trwa nadal. Może się zdarzyć jednak, że rodzice lub jeden z nich nie może bądź nie chce opiekować się małoletnim lub też zajmuje się nim, lecz w rażący sposób zaniedbuje swoje obowiązki. W takich wypadkach wskazane jest pozbawienie władzy rodzicielskiej. Kiedy zatem odebranie władzy opiekunom nad ich dziećmi będzie konieczne, a kiedy wystarczające będzie skorzystanie z instytucji zawieszenia władzy rodzicielskiej na czas przemijającej przeszkody w wykonywaniu obowiązków rodzica? O tym poniżej.

Od chwili narodzin dziecka jego rodzice stają się jego opiekunami. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do jego wychowania. Władza ta powinna być wykonywana z poszanowaniem godności i praw małoletniego. Trwa ona aż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Prawo rodzica do opieki nad małoletnim nie jest jednak bezwzględne. W pewnych okolicznościach może bowiem dojść do sytuacji, gdy władza nad dzieckiem zostanie ograniczona bądź całkowicie wyłączona. Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest najdalej idącym środkiem, jaki może być zastosowany w stosunkach rodzic – dziecko. W związku z tym o pozbawieniu tej władzy może decydować wyłącznie sąd rodzinny.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej – jakie są przesłanki

Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest instytucją prawa rodzinnego i została uregulowana w art. 111 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej jako KRO). Zgodnie z tym przepisem, o pozbawieniu władzy rodzicielskiej decyduje sąd. W swoich decyzjach ma on obowiązek kierować się zasadą dobra dziecka oraz interesu społecznego. Zastosowanie omawianej instytucji może dotyczyć zarówno obojga rodziców, jak też wyłącznie jednego z nich. Środek ten należy traktować jako ostateczność i stosować go wyłącznie wtedy, gdy inne zabiegi ochronne nie przyniosą pożądanego rezultatu.

Przepis art. 111 KRO ma charakter bezwzględny, co oznacza, że w sytuacji zaistnienia którejś z przesłanek w nim wskazanych sąd obligatoryjnie powinien orzec o pozbawieniu władzy rodzicielskiej. Do przesłanek tych należą:

1. brak realnej możliwości wykonywania władzy rodzicielskiej z powodu zaistnienia trwałej przeszkody;
2. nadużywanie władzy rodzicielskiej;
3. rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka.

W tym miejscu warto przytoczyć stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w postanowieniu z dnia 15 lipca 1999 roku (sygn. akt: I CKN 341/99), zgodnie z którym „pozbawienie władzy rodzicielskiej zachodzi w każdym wypadku, w którym ze względu na dobro dziecka pozostawienie tej władzy w rękach rodziców nie może być tolerowane.”

Warto wskazać, iż instytucja pozbawienia władzy rodzicielskiej nie ma charakteru generalnego. Dana przesłanka zaistnieje jedynie w stosunkach rodzica z jednym z dzieci. Pozostałe mogą natomiast być wychowywane w sposób prawidłowy. W takiej sytuacji nie ma przeszkód, aby sąd orzekł pozbawienie władzy tylko co do jednego dziecka. Należy jednak pamiętać, że rozłączenie rodziny stanowi bardzo poważną ingerencję w prawo do życia rodzinnego. Aby zatem sąd orzekł o pozbawieniu władzy co do jednego dziecka, decyzja ta musi być bardzo dalece uzasadniona interesem tego dziecka.

Kiedy orzeczenie pozbawienia władzy rodzicielskiej będzie fakultatywne?

Prócz okoliczności wskazanych w poprzednim akapicie, które nakładają na sąd bezwzględny obowiązek orzeczenia pozbawienia władzy rodzicielskiej, ustawa wskazuje również takie, które należy traktować w kategoriach swobodnej oceny sądowej. Przepis art. 111 § 1a KRO określa bowiem przesłanki fakultatywnego pozbawienia władzy rodzicielskiej. Sąd ma zatem taką możliwość (ale nie bezwzględny obowiązek) w przypadku, gdy:

1. mimo udzielanej pomocy nie ustały przyczyny stanowiące podstawę do zarządzenia umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej, albo powierzenia tymczasowo pełnienia funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej;
2. rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej – kiedy może do niego dojść w praktyce?

Jak zostało wskazane wcześniej, sąd opiekuńczy pozbawia rodziców władzy rodzicielskiej, gdy władza ta nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka. Przez trwałą przeszkodę uniemożliwiającą wykonywanie władzy rodzicielskiej należy rozumieć taki układ stosunków, który wyłącza sprawowanie przez rodziców władzy rodzicielskiej na stałe w tym sensie, że albo według rozsądnego przewidywania nie można ustalić czasu trwania tego układu, albo – co najmniej – że układ ten będzie istniał przez czas długi. Nadużywanie władzy rodzicielskiej zachodzi wówczas, gdy postępowanie rodzica obiektywnie wywiera destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka, nawet jeżeli nie jest to związane z subiektywnym, negatywnym nastawieniem rodzica wobec dziecka. Z zaniedbywaniem obowiązków wobec dziecka dochodzi natomiast, gdy opiekun w sposób incydentalny lub (częściej) permanentny nie zaspokaja potrzeb dziecka oraz nie przestrzega jego podstawowych praw, powodując zaburzenia jego zdrowia, a także generując trudności rozwojowe. Dodatkowo wskazuje się, iż naruszenie obowiązków rodzica, który uporczywie, w sposób nacechowany złą wolą, nie realizuje wobec małoletniego dziecka swoich podstawowych wobec niego obowiązków, wynikających z norm prawa materialnego o charakterze kogencyjnym, przenosząc na wzajemne relacje z nim konflikt małżeński, czego konsekwencje uderzają bezpośrednio w dobro dziecka, może być podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej.

Próbując lepiej zrozumieć okoliczności, w których może dojść do orzeczenia przez sąd pozbawienia rodziców ich władzy nad małoletnimi warto sięgnąć do orzecznictwa. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2000 roku (sygn. akt: III CKN 775/00) prowadzenie pasożytniczego trybu życia i nadużywanie alkoholu, którego następstwem jest rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka i skazanie uczestnika na karę długoletniego pozbawienia wolności wypełnia w pełni przesłanki art. 111 § 1 KRO. Z kolei w postanowieniu z dnia 12 stycznia 2000 roku (III CKN 834/99) Sąd uznał, że nadużywanie alkoholu, uprawianie przestępczego procederu i uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka są wystarczającą przyczyną pozbawienia władzy rodzicielskiej. Kolejno SN w orzeczeniu z dnia 17 listopada 1998 roku (II CKN 893/97) wskazał, że zabójstwo matki dziecka przez jego ojca – mającego negatywne cechy osobowości, zagrażające dobru dziecka – niszczy jego naturalne środowisko rodzinne i stanowi rażące zaniedbywanie obowiązków rodzica względem dziecka, co uzasadnia pozbawienie władzy rodzicielskiej.

Jednocześnie należy wskazać na wyroki przeciwne, które w sprawach, w których w jakimś stopniu mogło dojść do naruszenia interesów małoletniego, stanowiły o braku wystąpienia przesłanek pozbawienia władzy rodzicielskiej. W postanowieniu z dnia 8 lutego 1974 roku (III CRN 346/73) Sąd Najwyższy słusznie przyjął, że nie ma nadużycia władzy rodzicielskiej ojca, gdy ten kierując się uczuciem dziecka, odmawia zgody na przysposobienie dziecka przez obecnego męża matki dziecka, choćby nawet dziecko było w nowej rodzinie wychowywane należycie i było do swego ojczyma przywiązane. Z kolei Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 16 lutego 2016 roku (sygn. akt: 72850/14) orzekł o zakazie odbierania dzieci samotnym matkom ze względu na ubóstwo wskazując, iż w przypadku gdy wielodzietna samotnie wychowująca matka popada wraz z dziećmi w ubóstwo, władze państwa poprzez działalność odpowiednich służb socjalnych mają obowiązek ustalić potrzeby życiowe rodziny i wdrożyć odpowiednie mechanizmy pomocy w celu utrzymania rodziny zamiast podejmować kroki w celu odłączenia dzieci od matki i wszczęcia procedury adopcji.

Zawieszenie władzy rodzicielskiej – kiedy może zostać orzeczone?

Należy pamiętać, że pozbawienie rodziców władzy wychowawczej nad dziećmi powinno być ostatecznością. W niektórych wypadkach wystarczającym środkiem będzie zawieszenie władzy rodzicielskiej. Zgodnie z art. 110 KRO zawieszenie może zostać orzeczone w razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej. W sytuacji gdy przyczyna zastosowania tego środka odpadnie, zawieszenie zostaje uchylone, a rodzice odzyskują pełnie praw.

Podkreślić trzeba, że zawieszenie władzy rodzicielskiej nie oznacza jej pozbawienia. Władza ta trwa nadal, rodzic jest jedynie czasowo wyłączony z jej wykonywania. Jeżeli władza rodzicielska zostanie zawieszona w stosunku do jednego opiekuna, w przypadku gdy dziecko jest wychowywane przez oboje rodziców, nie stanowi to dla małoletniego większej niedogodności. Jedynie w wypadku gdy zawieszenie władzy zostanie orzeknięte wobec obojga rodziców, konieczne staje się ustanowienie opieki nad dzieckiem.

Wskazuje się, iż zawieszenie władzy rodzicielskiej dopuszczalne jest wtedy, gdy rodzice, którzy chcą sprawować władzę rodzicielską, nie sprawują jej wobec istniejących w tym względzie przemawiających przeszkód, którym przeciwstawiać się nie mogą. W czasie trwania zawieszenia władzy, prawo rodzica (rodziców) do opieki i wychowywania dziecka niejako „spoczywa”. Nie zostaje jednak zniwelowane. W sytuacji gdy przedmiotowe okoliczności przemijają, prawo to wraca na powrót do ustawowego opiekuna.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej a kontakty z dzieckiem

Pozbawienie praw rodzicielskich nie oznacza pozbawienia prawa rodzica do utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Co więcej, w niektórych wypadkach ich utrzymywanie jest wręcz pożądane i wymagane. Pozbawienie władzy oznacza, że rodzic nie ma prawa do decydowania m.in. o miejscu pobytu dziecka, jego leczeniu i dostępie do dokumentacji medycznej, edukacji i wyboru szkoły czy też decydowaniu o miejscu jego pobytu czy wyjazdu poza miejsce stałego zamieszkania, w tym za granicę. Mimo to taki rodzic w dalszym ciągu może zostać obowiązany do płacenia alimentów, jak również może mieć prawo do spotykania się z potomkiem i utrzymywania z nim regularnych kontaktów, nie tylko osobiście – również poprzez rozmowy telefoniczne, wideorozmowy bądź też korespondencję tradycyjną lub elektroniczną. Jest to nie tylko uprawnienie rodzica, bowiem także dziecko ma prawo do spotykania się z rodzicem, spędzania z nim czasu i utrzymywania stałego kontaktu.

Przepis art. 113 § 2 KRO wskazuje, iż kontakty rodzica z dzieckiem mogą polegać m.in. na:

1. przebywaniu z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu);
2. bezpośrednim porozumiewaniu się z dzieckiem;
3. utrzymywaniu korespondencji;
4. korzystaniu z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej i inne.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 września 2004 roku (IV CK 615/03) osobista styczność z dzieckiem nie jest atrybutem władzy rodzicielskiej i prawo do tego mają rodzice nawet wtedy, gdy władzy rodzicielskiej zostali pozbawieni. Realizacja osobistej styczności z dzieckiem może następować w różnej formie, również przez określenie terminów i sposobu spotkań. Istniejąca czasowa przeszkoda związana z aresztowaniem jednego z rodziców nie stanowi dostatecznej podstawy do odstąpienia od uregulowania tej kwestii. Z orzeczenia tego wynika, że zabronienie rodzicowi pozbawionemu władzy rodzicielskiej utrzymywania kontaktów z dzieckiem może zostać zastosowane jedynie w wyjątkowych wypadkach. Będzie tak m.in. gdy kontakt z rodzicem może mieć silnie

Pozbawienie władzy rodzicielskiej – podsumowanie

Utrata prawa do opieki i decydowania o istotnych sprawach dziecka jest oznaką rażącego niedbalstwa ze strony rodziców, braku ich zainteresowaniu bądź braku realnej możliwości jej sprawowania. Jak wskazuje art. 111 KRO w sytuacji, gdy władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy ma obligatoryjny obowiązek pozbawienia rodziców ich władzy rodzicielskiej.

Z kolei w przypadku, gdy mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem, sąd fakultatywnie może orzec o pozbawieniu rodziców ich praw. Należy jednak zaznaczyć, że utrata władzy nie wyłącza obowiązku alimentacyjnego oraz nie pozbawia rodziców prawa do utrzymywania stałych i regularnych kontaktów z małoletnim.

Autor: Radosław Pilarski

Do pobrania: WNIOSEK O POZBAWIENIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ