Postępowanie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia
Dodano: 31 lipca 2019
Zgodnie z treścią art. 13 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r. 16 poz. 93) ubezwłasnowolnić całkowicie można osobę, która ukończyła 13 lat, jeżeli na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź innych zaburzeń psychicznych (np. uzależnienia od alkoholu, narkomani) nie jest w stanie pokierować swym postępowaniem. Wobec osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, nie pozostającej pod władzą rodzicielską, zostaje ustanowiony opiekun. Z kolei częściowo ubezwłasnowolnić można, w myśl art. 16 k. c., osobę pełnoletnią z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, między innymi pijaństwa bądź narkomanii, jeśli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc przy prowadzeniu jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.
Osoba ubezwłasnowolniona zostaje przez sąd pozbawiona lub ograniczona zdolności do czynności prawnych z uwagi na chorobę lub psychiczne problemy. W skrócie różnica między całkowitym a częściowym ubezwłasnowolnieniem polega na tym, że:
- Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, co oznacza, iż dana osoba może osobiście podejmować czynności prawne, jednakże kurator musi wyrazić zgodę na konkretną czynność. Może ona samodzielnie dokonywać czynności określonych w ustawie jako drobnych, bieżących, zawieranych w sprawach życia codziennego, rozporządzać swoim zarobkiem czy też przedmiotami oddanymi do jej swobodnego użytku;
- Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie zostaje pozbawiona zupełnie zdolności do czynności prawnych. Czynności takowe podejmuje za nią opiekun ustanowiony przez sąd. Praktycznie ( z wyjątkiem czynności drobnych, bieżących, zawieranych w sprawach życia codziennego np. drobne zakupy, skorzystanie z usług fryzjera o ile nie pociągają one za sobą rażącej krzywdy osoby ubezwłasnowolnionej) wszystkie działania osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej są nieważne. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może m. in.: sprawować władzy rodzicielskiej, nawiązać stosunku pracy, zawrzeć małżeństwa, uznać swego ojcostwa lub wytoczyć samodzielnie powództwa o ustalenie albo zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa, sporządzić bądź odwołać testament, osoba taka nie posiada również biernego i czynnego prawa wyborczego. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie w myśl art. 545 ustawy z dnia 17 listopada 1964r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 nr 43 poz. 296) wszczyna się wyłącznie na wniosek: małżonka osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, jej krewnych w linii prostej oraz rodzeństwa, a także przedstawiciela ustawowego. Jednakże krewni nie mogą złożyć przedmiotowego wniosku jeśli osoba taka ma przedstawiciela ustawowego. Na zasadach ogólnych wniosek o wszczęcie postępowania o ubezwłasnowolnienie może złożyć również prokurator oraz Rzecznik Praw Obywatelskich.
Pamiętać należy również, iż wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletności osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie składamy do sądu okręgowego miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek, a w razie braku miejsca zamieszkania do sądu okręgowego miejsca pobytu takiej osoby. Wniosek powinien zawierać:
– wskazanie sądu, do którego jest kierowany;
– dane wnioskodawcy z jednoczesnym wskazaniem, że wnioskodawca zalicza się do osób wymienionych w art. 545 § 1 pkt 1–3 k. p. c.
-dane personalne osoby, której wniosek dotyczy (m. in. imię i nazwisko, miejsce zamieszkania)
–wskazanie zainteresowanych;
-sprecyzowane żądanie tj. wskazanie czy wnosimy o ubezwłasnowolnienie całkowite czy częściowe.
Wniosek należy uzasadnić powołując się na fakt, iż osoba której dotyczy wniosek cierpi na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy bądź innego rodzaju zaburzenia psychiczne, pijaństwo lub narkomanię w wyniku czego nie jest w stanie kierować swym postępowaniem, bądź też potrzebna jej pomoc do prowadzenia spraw.
Pamiętać należy, iż sąd orzeka o ubezwłasnowolnieniu tylko i wyłącznie w interesie i dla ochrony osoby, której postępowanie dotyczy, a zgłoszenie wniosku o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie podlega karze grzywny.
Niezwłocznie po wszczęciu postępowania sąd w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry bądź neurologa wysłuchuje osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie
Celem należytego wysłuchania osoby, której postępowanie dotyczy sąd może zastosować nawet środek przymusu w formie doprowadzenia tej osoby na rozprawę albo wysłuchać ją przez sędziego wyznaczonego, w miejscu jej pobytu.
Uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie z mocy samego prawa są: osoba, której dotyczy wniosek, jej przedstawiciel ustawowy oraz małżonek . Postępowanie zawsze toczy się z udziałem prokuratora, co gwarantuje osobie, której postępowanie dotyczy należytą ochronę jej praw i wolności. Również Organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka, mogą wstąpić do postępowania w każdym jego stadium.
Sąd może na wniosek uczestnika postępowania bądź z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie osoby dorosłej , ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia. Doradcą takim winien być ustanowiony przede wszystkim małżonek, krewny lub inna osoba bliska, jeśli oczywiście nie stoi temu na przeszkodzie wzgląd na dobro osoby, której dotyczy wniosek .
Przepisy k.p.c. wprowadzają obowiązek zbadania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa oraz psychologa (obligatoryjnie). Wydanie postanowienia o ubezwłasnowolnieniu musi zostać więc poprzedzone badaniem przez co najmniej dwóch biegłych lekarzy, którzy wydadzą opinie.
Opinia taka powinna zawierać ocenę stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie oraz umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw z jednoczesnym uwzględnieniem postępowania i zachowania tej osoby. Pamiętać należy, iż sąd nie jest związany opinią biegłych i ocenia całość materiału dowodowego.
Sąd może zarządzić umieszczenie osoby, której wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy, na obserwacji w zakładzie leczniczym, jeżeli uzna to za niezbędne celem wydania prawidłowej opinii.
Po przeprowadzeniu rozprawy Sąd z urzędu przesyła sądowi opiekuńczemu odpisu prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie. W przypadku zaś oddalenia wniosku o ubezwłasnowolnienie sąd orzekający zawiadamia sąd opiekuńczy o potrzebie ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej. Zaskarżyć takie postanowienie może również sam ubezwłasnowolniony nawet wówczas, gdy ustanowiony został dla niego doradca tymczasowy albo kurator. Wnoszenie środków odwoławczych przez osoby ubezwłasnowolnione zostało w sposób znaczny odformalizowane.
W razie zmiany stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego sąd może na wniosek bądź z urzędu dokonać wzruszenia prawomocnego postanowienia o ubezwłasnowolnieniu poprzez jego uchylenie. Natomiast na wniosek sąd może również zmienić ubezwłasnowolnienie: całkowite na częściowe, a częściowe na całkowite.
Z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić ubezwłasnowolniony a także osoba zainteresowana.
W sprawach w przedmiocie ubezwłasnowolnienia, o uchylenie czy też zmianę ubezwłasnowolnienia sąd może ustanowić dla osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub dla osoby ubezwłasnowolnionej, adwokata lub radcę prawnego z urzędu, jeśli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie za potrzebny.
Na zakończenie wspomnieć należy również, iż w opinii Rzecznika Praw Obywatelskich ubezwłasnowolnienie całkowite jest niezgodne z konstytucyjnymi zasadami godności i wolności człowieka (opinia IV.7024.23.2018 MK). Takie stanowisko przedstawił Rzecznik Praw Obywatelskich dla Trybunału Konstytucyjnego przyłączając się do postępowania zainicjowanego skargą konstytucyjną przez osobę ubezwłasnowolnioną (sygn. akt SK 23/18). Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich instytucja ubezwłasnowolnienia, jako instytucja zastępczego podejmowania decyzji powinna zostać zniesiona i zastąpiona systemem wspieranego podejmowania decyzji.
Autor: Mariusz Szpila
